حماد بن هبة‌الله فضیلی حرانیحرّانی، حمّاد بن هبة اللّه بن حمّاد فضیلی، محدّث و مورخ قرن ششم بوده و کنیه‌اش ابوالثنا است. ۱ - تولدوی در ۵۱۱ در حرّان به دنیا آمد. [۱]
ابن دبیثی، ذیل تاریخ بغداد، ج۱، ص۵۱، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
[۲]
ابن رجب، کتاب الذیل علی طبقات‌الحنابلة، ج۱، ص۴۳۴، در ابن‌ابی‌یعلی، طبقات الحنابلة، ج۳، بیروت ۱۳۷۲/۱۹۵۲.
[۳]
مجیرالدین عبدالرحمان بن محمد علیمی‌حنبلی، المنهج الاحمد فی تراجم اصحاب الامام احمد، ج۴، ص۴۳، چاپ ریاض عبدالحمید مراد، بیروت ۱۹۹۷.
۲ - بازرگانحرّانی بازرگان بود و به همین سبب به شهرهای بسیاری سفر کرد، تا آن‌جا که به «سفّار» شهره گشت. وی در این سفر‌ها از محدّثان شهرهای مختلفی چون شام ، بغداد ، خراسان ، هرات و مصر کسب علم و حدیث کرد. [۴]
محمد بن احمد ذهبی، سیراعلام النبلاء، ج۲۱، ص۳۸۶، چاپ شعیب أرنؤوط و دیگران، بیروت ۱۴۰۱ـ ۱۴۰۹/ ۱۹۸۱ـ۱۹۸۸.
[۵]
مجیرالدین عبدالرحمان بن محمد علیمی‌حنبلی، المنهج الاحمد فی تراجم اصحاب الامام احمد، ج۴، ص۴۳، چاپ ریاض عبدالحمید مراد، بیروت ۱۹۹۷.
۳ - مذهبحرّانی حنبلی مذهب بود. [۶]
عبدالعظیم بن عبدالقوی منذری، التکملة لوفیات النقلة، ج۱، ص۴۳۸، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
۴ - مشایخ حدیثمشایخ حدیث وی بسیارند که برجسته‌ترین آن‌ها اسماعیل سمرقندی ، از محدّثان بغداد است. [۷]
محمد بن احمد ذهبی، سیراعلام النبلاء، ج۲۱، ص۳۸۶، چاپ شعیب أرنؤوط و دیگران، بیروت ۱۴۰۱ـ ۱۴۰۹/ ۱۹۸۱ـ۱۹۸۸.
[۸]
ابن رجب، کتاب الذیل علی طبقات‌الحنابلة، ج۱، ص۴۳۴، در ابن‌ابی‌یعلی، طبقات الحنابلة، ج۳، بیروت ۱۳۷۲/۱۹۵۲.
علاوه‌بر سمرقندی، حرّانی در هرات از ابوالمحاسن مسعود بن محمد بن غانم ، در مصر از عبداللّه بن ابی رفاعة ، و در دمشق از علی بن حسن شافعی حدیث شنید. [۹]
ابن‌عدیم، بغیة الطلب فی تاریخ حلب، ج۶، ص۲۹۱۶ـ۲۹۱۷، چاپ سهیل زکار، بیروت (۱۴۰۸/ ۱۹۸۸).
[۱۰]
ابن رجب، کتاب الذیل علی طبقات‌الحنابلة، ج۱، ص۴۳۴، در ابن‌ابی‌یعلی، طبقات الحنابلة، ج۳، بیروت ۱۳۷۲/۱۹۵۲.
همچنین در حرّان، بغداد و مصر به نقل حدیث پرداخت. [۱۱]
ابن رجب، کتاب الذیل علی طبقات‌الحنابلة، ج۱، ص۴۳۴، در ابن‌ابی‌یعلی، طبقات الحنابلة، ج۳، بیروت ۱۳۷۲/۱۹۵۲.
۵ - راویان حدیثبرخی راویان حدیثِ وی عبارت‌اند از: عمرو بن محمد عُلَیمی، عبدالقادر رُهاوی، علی بن مُفَضّل مقدسی، احمد بن سَلامَه حرّانی. [۱۲]
ابن‌عدیم، بغیة الطلب فی تاریخ حلب، ج۶، ص۲۹۱۷، چاپ سهیل زکار، بیروت (۱۴۰۸/ ۱۹۸۸).
[۱۳]
محمد بن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، ج۱۲، ص۱۱۴۱، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۴/ ۲۰۰۳.
تراجم نویسان، حرّانی را در نقل حدیث به صداقت و وثاقت ستوده‌اند. [۱۴]
ابن‌عدیم، بغیة الطلب فی تاریخ حلب، ج۶، ص۲۹۱۹، چاپ سهیل زکار، بیروت (۱۴۰۸/ ۱۹۸۸).
[۱۵]
صفدی، ج۱۳، ص۱۵۴.
۶ - استنساخ کتابحرّانی کتابهای بسیاری استنساخ کرد. [۱۶]
ابن‌عدیم، بغیة الطلب فی تاریخ حلب، ج۶، ص۲۹۱۷، چاپ سهیل زکار، بیروت (۱۴۰۸/ ۱۹۸۸).
[۱۷]
محمد بن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، ج۱۲، ص۱۱۴۱، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۴/ ۲۰۰۳.
وی علاوه بر این، دارای ذوق و قریحه ادبی بوده و شعر نیکو می‌سروده که برخی از آن‌ها در کتاب‌ها ذکر شده است. [۱۸]
سبط ابن‌جوزی، مرآة الزمان فی تاریخ الاعیان، ج۸، قسم ۲، ص۵۱۱، ج۸، قسم۲، حیدرآباد، دکن ۱۳۷۱/۱۹۵۲.
[۱۹]
ابن‌عدیم، بغیة الطلب فی تاریخ حلب، ج۶، ص۲۹۱۸، چاپ سهیل زکار، بیروت(۱۴۰۸/ ۱۹۸۸).
[۲۰]
صفدی، ج۱۳، ص۱۵۴.
۷ - آثارحرّانی دو اثر نوشته است: فهرستی از راویانی که نام آن‌ها حمّاد است [۲۲]
عبدالعظیم بن عبدالقوی منذری، التکملة لوفیات النقلة، ج۱، ص۴۳۸، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
[۲۳]
ابن رجب، کتاب الذیل علی طبقات‌الحنابلة، ج۱، ص۴۳۴، در ابن‌ابی‌یعلی، طبقات الحنابلة، ج۳، بیروت ۱۳۷۲/۱۹۵۲.
[۲۴]
مجیرالدین عبدالرحمان بن محمد علیمی‌حنبلی، المنهج الاحمد فی تراجم اصحاب الامام احمد، ج۴، ص۴۳، چاپ ریاض عبدالحمید مراد، بیروت ۱۹۹۷.
کتابی در تاریخ حرّان، [۲۵]
احمد بن علی مقریزی، کتاب المقفّی‌الکبیر، ج۳، ص۶۹۵، چاپ محمد یعلاوی، بیروت ۱۴۱۱/ ۱۹۹۱.
[۲۶]
ابن‌مفلح حنبلی، المقصد الارشد فی ذکر اصحاب الامام احمد، ج۱، ص۳۶۵، چاپ عبدالرحمان بن سلیمان عثیمین، ریاض ۱۴۱۰/ ۱۹۹۰.
که در آن به ذکر شاعران ، عالمان و فاضلان آن دیار پرداخته است. [۲۷]
ابن‌عدیم، بغیة الطلب فی تاریخ حلب، ج۶، ص۲۹۱۷، چاپ سهیل زکار، بیروت(۱۴۰۸/ ۱۹۸۸).
این کتاب بر پایه احادیثی است که حرّانی غالبآ آن‌ها را از مشایخ خود شنیده است. [۲۸]
ابن‌فُوَطی، تلخیص مجمع الآداب فی معجم الالقاب، ج۴، قسم ۴، ص۷۸۱ـ۷۸۲، چاپ مصطفی جواد، (دمشق ۱۹۶۷).
ذهبی [۲۹]
محمد بن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، ج۱۲، ص۱۱۴۱، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۴/ ۲۰۰۳.
از اتمام کتاب او سخن گفته اما سخاوی [۳۰]
محمد بن عبدالرحمان سخاوی، الأعلان بالتوبیخ لمن ذمّ التّاریخ، ج۱، ص۲۵۹، چاپ فرانتس روزنتال، بغداد ۱۳۸۲/ ۱۹۶۳.
گفته است که‌ابوالمحاسن بن سلامة بن خلیفه حرّانی آن را به اتمام رسانده است. [۳۱]
حاجی‌خلیفه، ج۱، ستون ۲۹۱.
ابن‌عدیم [۳۲]
ابن‌عدیم، بغیة الطلب فی تاریخ حلب، ج۳، ص۱۵۳۳، چاپ سهیل زکار، بیروت (۱۴۰۸/ ۱۹۸۸).
و مغلطای بن قلیج [۳۳]
مغلطای بن قلیج، اکمال تهذیب الکمال فی اسماءالرجال، ج۱، ص۲۷، چاپ عادل بن محمد و اسامه بن ابراهیم، قاهره ۱۴۲۲/ ۲۰۰۱.
از این کتاب بهره برده‌اند و به‌نوشته کولبرگ، ابن‌طاووس [۳۴]
ابن‌طاووس، فرج المهموم فی تاریخ علماء النجوم، نجف ۱۳۶۸، چاپ افست قم ۱۳۶۳ش.
این کتاب را دیده و از آن نقل کرده است.۸ - وفاتحمّاد بن هبةاللّه در ۱۲ ذیحجه ۵۹۸ در حرّان درگذشت و در همان‌جا به خاک سپرده شد. [۳۵]
ابن‌عدیم، بغیة الطلب فی تاریخ حلب، ج۶، ص۲۹۲۰، چاپ سهیل زکار، بیروت(۱۴۰۸/ ۱۹۸۸).
[۳۶]
ابن‌مفلح حنبلی، المقصد الارشد فی ذکر اصحاب الامام احمد، ج۱، ص۳۶۵، چاپ عبدالرحمان بن سلیمان عثیمین، ریاض ۱۴۱۰/ ۱۹۹۰.
[۳۷]
مجیرالدین عبدالرحمان بن محمد علیمی‌حنبلی، المنهج الاحمد فی تراجم اصحاب الامام احمد، ج۴، ص۴۳، چاپ ریاض عبدالحمید مراد، بیروت ۱۹۹۷.
۹ - فهرست منابع(۱) ابن دبیثی، ذیل تاریخ بغداد، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵. (۲) ابن رجب، کتاب الذیل علی طبقات‌الحنابلة، ج۱، در ابن‌ابی‌یعلی، طبقات الحنابلة، ج۳، بیروت ۱۳۷۲/۱۹۵۲. (۳) ابن‌طاووس، فرج المهموم فی تاریخ علماء النجوم، نجف ۱۳۶۸، چاپ افست قم ۱۳۶۳ش. (۴) ابن‌عدیم، بغیة الطلب فی تاریخ حلب، چاپ سهیل زکار، بیروت(۱۴۰۸/ ۱۹۸۸). (۵) ابن‌فُوَطی، تلخیص مجمع الآداب فی معجم الالقاب، ج۴، قسم ۴، چاپ مصطفی جواد، (دمشق ۱۹۶۷). (۶) ابن‌کثیر، البدایة و النهایة، ج۱۳، بیروت ۱۹۶۶. (۷) ابن‌مفلح حنبلی، المقصد الارشد فی ذکر اصحاب الامام احمد، چاپ عبدالرحمان بن سلیمان عثیمین، ریاض ۱۴۱۰/ ۱۹۹۰. (۸) حاجی‌خلیفه. (۹) محمد بن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۴/ ۲۰۰۳. (۱۰) محمد بن احمد ذهبی، سیراعلام النبلاء، چاپ شعیب أرنؤوط و دیگران، بیروت ۱۴۰۱ـ ۱۴۰۹/ ۱۹۸۱ـ۱۹۸۸. (۱۱) سبط ابن‌جوزی، مرآة الزمان فی تاریخ الاعیان، ج۸، قسم۲، حیدرآباد، دکن ۱۳۷۱/۱۹۵۲. (۱۲) محمد بن عبدالرحمان سخاوی، الأعلان بالتوبیخ لمن ذمّ التّاریخ، چاپ فرانتس روزنتال، بغداد ۱۳۸۲/ ۱۹۶۳. (۱۳) صفدی. (۱۴) مجیرالدین عبدالرحمان بن محمد علیمی‌حنبلی، المنهج الاحمد فی تراجم اصحاب الامام احمد، ج۴، چاپ ریاض عبدالحمید مراد، بیروت ۱۹۹۷. (۱۵) مغلطای بن قلیج، اکمال تهذیب الکمال فی اسماءالرجال، چاپ عادل بن محمد و اسامه بن ابراهیم، قاهره ۱۴۲۲/ ۲۰۰۱. (۱۶) احمد بن علی مقریزی، کتاب المقفّی‌الکبیر، چاپ محمد یعلاوی، بیروت ۱۴۱۱/ ۱۹۹۱. (۱۷) عبدالعظیم بن عبدالقوی منذری، التکملة لوفیات النقلة، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱. ۱۰ - پانویس
۱۱ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حماد بن هبة‌الله فضیلی‌حرانی»، شماره۶۰۰۴. |